Τι είναι Διεθνές στο Ελληνοτουρκικό 1922;

Οι εκατονταετηρίδες και οι διακοσιοστήδες είναι στιγμές μνήμης και προβληματισμού που μιλάνε τόσο για το παρόν όσο και για το παρελθόν. Για όσους ενδιαφέρονται για τη νεότερη ελληνική ιστορία και πολιτική, το 2021 και το 2022 προσφέρουν επετείους-ορόσημα γεγονότων που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη ελληνική ταυτότητα. Το 2021 συμπληρώθηκαν διακόσια χρόνια από την ελληνική επανάσταση – μια μακρά και περίπλοκη διαδικασία που κατάφερε να παραδώσει ένα από τα πρώτα ανεξάρτητα κράτη στις παρυφές της μεταναπολεόντειας Ευρώπης. Φέτος συμπληρώνονται εκατό χρόνια από τη Μικρασιατική «καταστροφή» – την καταστροφή των ελληνορθόδοξων κοινοτήτων στη Μικρά Ασία μετά την ήττα του ελληνικού στρατού στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919-1922. Και οι δύο ευκαιρίες είναι κατάλληλες στιγμές για να επανεξετάσουμε μεγάλο μέρος της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας και να επανεξετάσουμε τη θέση της Ελλάδας στο διεθνές σύστημα.

Η αποτυχία του ελληνικού επεκτατικού σχεδίου στην Μικρά Ασία έγινε η επιτυχία του τουρκικού εθνικιστικού μετασχηματισμού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η ανάμνηση των γεγονότων του 1922 στην Ελλάδα και την Τουρκία, επομένως, έχει μια δυαδική δυναμική: θρήνος για την καταστροφή των «χαμένων πατρίδων» στην Ελλάδα και εορτασμοί της «Ημέρας της Νίκης» στην Τουρκία. Το ελληνοτουρκικό 1922 είναι μια ιστορία τραύματος και θριάμβου,  πολέμου, βίας και  εθνικής υπερηφάνειας και ταπείνωσης. Μια ιστορία εκτοπισμών και μετακινήσεων πληθυσμών που προανήγγειλε την εδραίωση του εθνικού κράτους και εκτόξευσε την επιδίωξη της εθνικής ομοιογένειας στο κύριο ρεύμα της διεθνούς πολιτικής.

«Αυτό που φαίνεται να λείπει είναι μια προσπάθεια συστηματικής τοποθέτησης της ελληνοτουρκικής ιστορίας στο ευρύτερο πλαίσιο των ιμπεριαλιστικών μεταβάσεων και μετασχηματισμών σε όλη την Ευρώπη (ανατολή και δύση) και την Εγγύς/Μέση Ανατολή.»

Τις τελευταίες δεκαετίες διάφορα ερευνητικά προγράμματα και δημοσιεύσεις έχουν ρίξει φως σε βασικές πτυχές της πολιτικής, πολιτιστικής και διεθνούς ιστορίας της ελληνοτουρκικής σύγκρουσης στις αρχές της δεκαετίας του 1920. Μερικά από τα πιο ευρέως συζητημένα θέματα αφορούν την ανάκτηση της προσφυγικής εμπειρίας και μνήμης, καθώς και την ανάλυση της νομικής, πολιτιστικής και βιοπολιτικής λογικής που στηρίζει τη δημιουργία (και την αποδόμηση) των μειονοτικών πληθυσμών και στις δύο πλευρές του Αιγαίου. Αυτό που φαίνεται να λείπει είναι μια προσπάθεια συστηματικής τοποθέτησης της ελληνοτουρκικής ιστορίας στο ευρύτερο πλαίσιο των ιμπεριαλιστικών μεταβάσεων και μετασχηματισμών σε όλη την Ευρώπη (ανατολή και δύση) και την Εγγύς/Μέση Ανατολή.

Ρίχνοντας σκόπιμα φως στο 1922 – μια στιγμή μετάβασης μεταξύ διεθνών διασκέψεων (Παρίσι 1919, Γένοβα 1922) και διαρκών εδαφικών διευθετήσεων (Λωζάνη 1923), το πρότζεκτ The Global 1922  επιχειρεί να τοποθετήσει την ελληνοτουρκική ιστορία παράλληλα με ένα ευρύτερο δίκτυο συνδεδεμένων εξελίξεων σε μέρη όπως η Ιρλανδία, η Ιταλία, η Ισπανία, η Ουγγαρία, η Ρωσία και η Συρία. Το έργο συγκεντρώνει μελετητές με ενδιαφέρον για την αυτοκρατορική και διεθνή ιστορία των αρχών της δεκαετίας του 1920. Μέσα από τα δύο εργαστήρια και τις επιστημονικές δημοσιεύσεις του, το The Global 1922 στοχεύει να απωθήσει τους πειρασμούς του μεθοδολογικού εθνικισμού και τις εύκολες οριοθετήσεις των «μελετών περιοχής» και να προσφέρει μια συνδετική και συγκριτική περιγραφή βασικών θεμάτων που φωλιάζουν σε αυτοκρατορικά, εθνικά και διεθνιστικά φαντασιακά ενός διαταραγμένου κόσμου σε ροή. Αυτά τα θέματα είναι παγκόσμια σε είδος και τοπικά σε χαρακτήρα. Περιστρέφονται γύρω από την αμφισβητούμενη πολιτική του ανθρωπισμού, τη μεταβαλλόμενη φύση του πολέμου, τη γλώσσα της ελευθερίας και της δυτικοποίησης. Περιλαμβάνουν επίσης ιστορίες οικονομικής ενσωμάτωσης και ιστορίες αναγκαστικής μετανάστευσης και εδαφικής εξάρθρωσης.

*ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ: Λιθογραφία μάχης του Σαγγαρίου ποταμού, άγνωστου καλλιτέχνη, εκδόσεις Δράκου Παπαδημητρίου, Αθήνα, 1921